Organizatorzy
Michaił Nikołajewicz Tuchaczewski, ros. Михаил Николаевич Тухачевский (ur. 16 lutego 1893 majątek Aleksandrowskie k/Smoleńska - zm. 11 czerwca 1937 Moskwa) - rosyjski i sowiecki oficer, dowódca dużych związków operacyjnych Armii Czerwonej w wojnie domowej w Rosji i wojnie polsko-bolszewickiej. Teoretyk wojskowości, od 1935 marszałek ZSRR. Jego tajny proces i egzekucja w ramach wielkiego terroru w ZSRR dały początek masowej krwawej czystki oficerów Armii Czerwonej lat 1937-1939. Propaganda doby Chruszczowa nadała mu przydomek sowieckiego Bonapartego.
Pochodził z rosyjskiej rodziny szlacheckiej (ziemiańskiej) z guberni smoleńskiej. W wieku 7 lat chciał iść do korpusu kadetów, jednak rodziców nie było na to stać, więc uczył się w domu. W 1904 rozpoczął naukę w 1 Gimnazjum w Pienzie. W 1909 rodzice przeprowadzili się do Moskwy, Tuchaczewski uczęszczał do 10 Gimnazjum Moskiwskiego. W sierpniu 1911 zdał egzaminy i został przyjęty do ostatniej klasy 1 Moskiewskiego Korpusu Kadetów w Lefortowie. 1 czerwca 1912 zakończył Korpus Kadetów z I lokatą i prawem wyboru szkoły wojskowej. Wybrał Aleksandrowską Szkołę Oficerską w Moskwie.
Ukończył 12 lipca 1914 Aleksandryjską Szkołę Oficerską w Moskwie, został awansowany do stopnia podporucznika gwardii z prawem wyboru służby w pułku gwardii cesarskiej. Wybrał Siemionowski pułk gwardii cesarskiej w Petersburgu. W czasie wybuchu I wojny światowej przebywał na urlopie. Dogonił pułk, który wchodził w skład 1 Korpusu Gwardii 4 Armii frontu Południowo Zachodniego pod Iwangorodem (obecny Dęblin) i walczył w operacji galicyjskiej. Chrzest bojowy przeszedł pod Krzeszowem w bitwie nad Sanem jako pomocnik dowódcy kompanii. Nigdy jednak nie dowodził ani plutonem ani kompanią, co zdaniem jego krytyków utrudniało mu realną - praktyczną ocenę możliwości podległych mu żołnierzy i oddziałów. Na froncie został odznaczony 6 medalami bojowymi m. in. orderem Anny 4 kl. i orderem Włodzimierza 4 kl. Zimą 1915 r. pułk Tuchaczewskiego przebazowano na Front Północno Zachodni, na północ od Warszawy, w rejon granicy rosyjsko-pruskiej. 19 lutego /4 marca/ 1915 dostał się do niewoli niemieckiej pod Łomżą w czasie operacji przasnyskiej, z której po trzech nieudanych próbach w sierpniu 1917 udało mu się zbiec z obozu nad granica holenderską. Po ucieczce, przeszedł całe Niemcy i przekroczył granice ze Szwajcarią, gdzie udał się do ambasady Rosji. Otrzymał paszport rosyjski i przez Paryż, Londyn i Skandynawię dotarł do Rosji. W niewoli niemieckiej, w specjalnym obozie jenieckim dla oficerów złapanych na próbie ucieczki zetknął się z ówczesnym porucznikiem armii francuskiej Charlesem de Gaulle. 16 października 1917 przybył do Piotrogradu i zgłosił się do swojego pułku. Pułk w tym czasie walczył na Froncie Południowo Zachodnim. W siedzibie pułku szkolono rezerwistów. Po krótkim odpoczynku 20 listopada 1917 wrócił do służby. Został wyznaczony na dowódce 10 kompanii. Na początku 1918 pułk został rozformowany. M. Tuchaczewski w ramach demobilizacji został zwolniony do rezerwy. Na początku marca 1918 rozpoczął prace jako oficer w Oddziale Wojskowym Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (rząd Rosji Sowieckiej). 19 marca Rada Komisarzy Ludowych podjęła decyzje o powołaniu do Armii Czerwonej byłych oficerów carskich. Tuchaczewski z mocy dekretu Rady został wcielony do Armii Czerwonej i 5 kwietnia 1918 wstąpił do WKP(b).
27 maja 1918 został wyznaczony na komisarza Moskiewskiego Rejonu Obrony Zachodniej Strefy (zadania: formowanie jednostek, szkolenie i wysyłanie ich na front).
Później dowodził 1 Armią Frontu Wschodniego (czerwiec 1918 - styczeń 1919), 8 Armią Frontu Południowego (styczeń - marzec 1919), 5 Armią Frontu Wschodniego(kwiecień - listopad 1919) - dowodząc zwycięską ofensywą przeciw armii Kołczaka i korpusowi czechosłowackiemu. Dowodził wojskami Frontu Kaukaskiego (luty - kwiecień 1920), odnosząc sukcesy w walkach z wojskami gen. Denikina. W wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 dowodził Frontem Zachodnim. Po pierwszej nieudanej ofensywie Armii Czerwonej w maju 1920 wysoko cenił postawę żołnierza polskiego i polskich dowódców. Odniósł błyskawiczne sukcesy podczas drugiej ofensywy (lipiec - sierpień 1920) - potrafił dobrze wykorzystać błędy polskiego dowództwa, przewagę liczebną i uzbrojenia Armii Czerwonej oraz taktykę manewrową (systematyczne oskrzydlanie Wojska Polskiego przez kawalerię sowiecką na północnym skrzydle frontu). W sześć tygodni jego wojska dotarły od Auty i Berezyny pod Warszawę. Pewien ostatecznego zwycięstwa, zlekceważył możliwości ofensywne armii polskiej i poniósł klęskę w bitwie warszawskiej. Dowodził także podczas drugiej walnej bitwy wojny polsko-bolszewickiej - bitwy nad Niemnem.
Po zawarciu pokoju z Polską w marcu 1921 dowodził wojskami pacyfikującymi powstanie w Kronsztadzie, a następnie w okresie kwiecień - maj 1921 wojskami tłumiącymi (z użyciem gazów bojowych) antybolszewickie powstania chłopskie Antonowa na Powołżu - powstanie tambowskie[1].
Po zakończeniu wojny domowej w Rosji w 1921 był krótko komendantem Akademii RKKA, dowodził wojskami Zachodniego Okręgu Wojskowego z siedzibą w Smoleńsku. Od 1924 zastępca szefa, a od listopada 1925 do maja 1928 szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Brał udział w realizacji reformowania armii w l. 1924 - 1925. Od maja 1928 do czerwca 1931 dowodził wojskami Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. W czerwcu 1931 roku został mianowany wiceprzewodniczącym Rewolucyjnej Rady Wojennej, wicekomisarzem do spraw wojskowych i morskich oraz szefem uzbrojenia armii. Uruchomił wówczas program masowej produkcji czołgów. Od 1934 zastępca ministra Obrony. W roku 1935 został jednym z pięciu ustanowionych wówczas po raz pierwszy marszałków ZSRR; mając 42 lata osiągnął najwyższy stopień w karierze wojskowej. Od 1936 I zastępca ministra Obrony i szef Zarządu Gotowości Bojowej.
Odegrał wielką rolę w przezbrojeniu Armii Czerwonej, dokonaniu zmian organizacyjnych i strukturalnych wojsk, organizacji nowych rodzajów wojsk i rodzajów sił zbrojnych: lotnictwa, wojsk zmechanizowanych, powietrzno-desantowych, Marynarki Wojennej. Odegrał także dużą rolę w przygotowaniu i wykształceniu kadr dowódczych i politycznych. Był inicjatorem stworzenia nowych akademii wojskowych m. in. Akademii Mechanizacji i Motoryzacji Wojsk.
Autor ponad stu książek, podręczników i artykułów pokazujących poglądy na współczesną (w owym okresie) wojnę, które okazały znaczny wpływ na rozwój myśli wojennej i wojskowej oraz praktykę budowy sił zbrojnych. Wniósł duży wkład w rozwój i opracowanie sztuki wojennej na polu strategicznym i operacyjnym, taktyki i nauki wojennej. W tamtym czasie przewidywał konieczność przygotowania armii i gospodarki do wojny długotrwałej i totalnej. Kampanię roku 1920 w wojnie polsko-bolszewickiej opisał analitycznie w r. 1923 w pracy "Pochód za Wisłę" przetłumaczonej na język polski i wydanej w Polsce po raz pierwszy w rok później (1924) jako aneks do książki Józefa Piłsudskiego Rok 1920.
W lutym 1937 samobójstwo popełnił Sergo Ordżonikidze na skutek sporów ze J. Stalinem w związku z łamaniem przez Stalina zasad demokracji i praworządności. Stosunki Stalina z Tuchaczewskim uległy ochłodzeniu. Propozycje Tuchaczewskiego dotyczące rozwoju sił zbrojnych, kierowane do Stalina, pozostawały bez odpowiedzi albo były odrzucane w formie kategorycznej bez uzasadnienia. Tuchaczewski czuł ze strony Stalina wrogość. W tym czasie było już przygotowywane oskarżenie dotyczące zdrady ojczyzny. Aresztowany w maju 1936 zastępca dowódcy Leningradzkiego Okręgu Wojskowego W. M. Primakow, obwiniony za rzekomy udział w działalności grupy trockistów przesłuchiwany przez N. I Jeżowa zeznał o działalności w Armii Czerwonej spisku na czele z Tuchaczewskim. Od tego czasu NKWD rozpoczęło zbieranie materiałów na Tuchaczewskiego (w archiwalnych materiałach znaleziono zapiskę sekretarza organizacji partyjnej Zachodniego Okręgu Wojskowego z 1924 r. o niewłaściwym stosunku do komunistów. Na dokumencie była dekretacja M. Frunze "partia wierzyła Tuchaczewskiemu, wierzy i wierzyć będzie"). Oprócz tego znaleziono zeznania dwóch byłych carskich oficerów posadzonych o zdradę, którzy w czasie zeznań przed NKWD oświadczyli, że Tuchaczewski był inspiratorem ich antysowieckiej organizacji. Na kopiach protokółów Stalin napisał "...nie wykluczone" i skierował do Ordżonikidze. Wyciągnięto materiały z wyjazdu i rozmów Tuchaczewskiego w lutym 1936 do Anglii na pogrzeb Jerzego V, a także z wizyty we Francji. Tuchaczewski był przyjmowany bardzo serdecznie w Londynie i Paryżu. W czasie pobytu w Londynie Tuchaczewski spotykał się z W. K Putną byłym dowódca dywizji w wojnie polsko-bolszewickiej 1920, który był attach'e wojskowym ZSRR. Putna jesienią 1936 został wezwany do Moskwy i aresztowany. Wizyta Tuchaczewskiego w Anglii i Francji zaniepokoiła ministerstwo spraw zagranicznych Niemiec i samego Hitlera. Zbliżenie Anglii i Francji i ZSRR nie było na rękę Berlinowi (rok wcześniej Tuchaczewski napisał duży artykuł o agresywnych zamiarach Niemiec w Europie). Wiosną 1937 r. Tuchaczewski szykował się do powtórnego wyjazdu do Anglii na koronację Jerzego VI. Wyjazd miał nastąpić w maju. Został on odwołany ze względu na rzekomo szykowany zamach na Tuchaczewskiego w Warszawie. Oficjalnie nieobecność Tuchaczewskiego na koronacji usprawiedliwiono jego chorobą.
11 maja 1937 rok Tuchaczewski został zdjęty ze stanowiska I wiceministra obrony i wyznaczony na dowódcę Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego, (co było faktyczną degradacją i operacją logistyczną NKWD w celu aresztowania marszałka). Zdjęcia ze stanowiska dokonał minister Obrony Kliment Woroszyłow. W czasie pożegnania przed wyjazdem do Kujbyszewa siedziby Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego Stalin obiecał mu szybki powrót do Moskwy.
Przybyłego do Kujbyszewa Tuchaczewskiego przywitał Pawieł Dybienko ówczesny dowódca Okręgu - a kilka miesięcy później jeden z sędziów Kolegium Wojskowego sądzących Tuchaczewskiego, a rok później rozstrzelany. Po objęciu stanowiska dowódcy Okręgu dowiedział się o aresztowaniu komkora (odpowiednik gen. płk) B. M. Feldmana szefa Głównego Zarządu Kadr Robotniczo Chłopskiej Armii Czerwonej (RCAC).
Aresztowany 26 maja 1937 roku, w czasie konferencji organizacji partyjnej Okręgu, pod zarzutem szpiegostwa i uczestnictwa w kontrrewolucyjnej organizacji. Aresztowanie potwierdziły gazety wieczorem 26 maja. W tym samym dniu został zwolniony z szeregów Armii Czerwonej. Został przewieziony do Moskwy i umieszczony w więzieniu na Łubiance. Stalin spełnił swoją obietnicę. Torturowany, "przyznał się" do zarzucanego szpiegostwa i zdrady stanu. W dwa tygodnie po aresztowaniu stanął przed sądem, obwiniony o udział w "antysowieckiej wojskowej organizacji trockistowskiej", zdradzie ojczyzny i szpiegostwie na rzecz niemieckiego sztabu generalnego. Razem z Tuchaczewskim na ławie sądowej zasiedli B. M. Feldman (b. szef Głównego Zarządu Kadr), dowódcy armii 1 rangi I. P Uborewicz, i I. E Jakir (b. dowódcy Białoruskiego i Leningradzkiego Okręgu Wojskowego), dowódca korpusu W. M Primakow - zastępca dowódcy Leningradzkiego OW, dowódca armii 2 rangi A. I Kork - komendant Akademii im. Frunzego, R. P Ejdeman - przewodniczący Centralnej Rady Związku Współdziałania Obrony i Lotniczochemicznej Obronności ZSRR i dowódca korpusu W. K. Putna - b. attach'e ZSRR w Anglii.
11 czerwca 1937 roku zapadł wyrok na tajnym posiedzeniu Kolegium Specjalnego Sadu Najwyższego ZSRR pod przewodnictwem przewodniczącego Kolegium Wojskowego Sadu Najwyższego ZSRR - W. W. Ulricha. W skład sądzący wchodzili: J. I Ałksznis - zastępca ministra obrony dowódca Sił powietrznych, S. M Budionny i W. K Blucher - marszałkowie ZSRR, B. M. Szaposznikow - szef Sztabu Generalnego, trzech dowódców okręgów wojskowych: I. P Biełow,(Białoruski OW), P. J Dybienko (Laningradzki OW), N. D. Kaszirin (Północno-Kaukaski WO), dowódca 6 Kozackiego Korpusu Kawalerii - J. I. Goriaczew. W krótkiej informacji sąd powiadomił, że wszyscy obwinieni przyznali się do winy. Sąd zarzucił im zdradę Armii Czerwonej, zdradę ojczyzny, naruszenie obowiązku wojskowego i skazał wszystkich na karę śmierci przez rozstrzelanie. Następnego dnia wyrok został wykonany. Tuchaczewskiego zabił kapitan NKWD Wasyli Błochin strzałem w kark. W tym celu wywabił go z celi na korytarz okrzykiem „Towarzysz Tuchaczewski na posiedzenie Biura Politycznego!”. Kula trafiła między kręgi szyjne, powodując natychmiastową śmierć.
Legenda bohaterstwa Tuchaczewskiego głosi, że jego ostatnie słowa brzmiały:„Nie do mnie strzelacie. Rozstrzeliwujecie Armię Czerwoną.” [2] Po egzekucji Tuchaczewskiego i innych wysokich oficerów Armii Czerwonej w czerwcu 1937 NKWD rozpoczęło masowe aresztowania i egzekucje wobec kolejnych dowódców Armii Czerwonej do najniższego szczebla. Ogółem aresztowanych i zamordowanych zostało:
Wszystkich żyjących współcześnie bliskich Tuchaczewskiego zaliczono do kategorii „członek rodziny zdrajcy ojczyzny”. Żona, bracia, szwagrowie zostali rozstrzelani, a matka, córka, siostry i szwagierki trafiły do obozów Gułagu.
1. Wacław Radziwinowicz „1937. Dym nad Moskwą", GAZETA WYBORCZA 2007-06-09
2. jw.
Paweł Wieczorkiewicz Sprawa Tuchaczewskiego, Warszawa 1994, ISBN 83-85209-16-6
Paweł Wieczorkiewicz Łańcuch śmierci: czystka w Armii Czerwonej 1937-1939, Warszawa 2001
Bolszaja Sowietskaja Encykłopedija t. 26 Moskwa 1977,
W. M. Iwanow Marszał M. N. Tuchaczewskij wyd. Wojennoje Izdatielstwo Moskwa 1990.
