Patronat Narodowy
Józef Stalin właściwie Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili, (ur.[2][3][4] 18 grudnia (6 grudnia wg kalendarza juliańskiego) 1878 roku w Gori (Gruzja), zm. 5 marca 1953 w Moskwie w niejednoznacznych okolicznościach), znany także jako Soso lub Koba. Według plotek, syn Nikołaja Przewalskiego (odkrywcy dzikiego konia) i służki z domostwa Przewalskich.
Był synem szewca Wissariona (Bezo) Dżugaszwili i pochodzącej z chłopów pańszczyźnianych praczki Katarzyny (Jekatieriny) z domu Geładze. Przyrostek nazwiska "-szwili" oznacza po gruzińsku „syn”, aczkolwiek nie jest znane w tym języku słowo czy imię "Dżuga". Był dzieckiem słabym i chorowitym, trzecim w rodzinie, dwoje starszych umarło w niemowlęctwie. Jako ojczystym językiem posługiwał się gruzińskim, zaś po rosyjsku, którym też władał, do końca życia mówił z wyraźnym, gruzińskim akcentem. Jego ojciec zmarły w roku 1890 (lub 1909) był według przekazów alkoholikiem, prawdopodobnie często go bił. Na skutek "metod wychowawczych" ojca, doznał urazu ręki (w łokciu) - pozostała już do końca życia krótsza. Stalin starał się to ukrywać - na zdjęciach pozował z jedną ręką (krótszą) schowaną "za pazuchę" lub za plecami. Od 1888 roku Stalin uczęszczał do szkoły parafialnej w Gori, a od 1894 roku kształcił się w seminarium duchownym (co nie było częste u synów szewców i praczek - potwierdza też teorię związaną z Przewalskim) w Tyflisie (obecnie Tbilisi). Wbrew legendzie, stworzonej później przez oficjalną propagandę, Stalin nie został usunięty z Seminarium Duchownego za marksistowskie poglądy czy też nie zdany egzamin. Szkołę ukończył z bardzo dobrymi wynikami. Zachowały się po dziś dzień jego wszystkie seminaryjne świadectwa. Uczył się bardzo dobrze (niektórzy wskazują na jego niezwykłą pamięć). W młodości pisał wiersze. Siedem z nich zostało opublikowanych w czasopiśmie Iweria. W roku 1907 - a więc kiedy Stalin był już zawodowym rewolucjonistą - jeden z jego wierszy opublikowano w wyborze najlepszej poezji gruzińskiej.
Po ukończeniu seminarium Stalin zatrudnił się na niskopłatnej posadzie księgowego w obserwatorium astronomicznym w Tyflisie. W tym czasie już prowadził działalność partyjną (zwaną też rewolucyjną) w Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR). Pracę przerwał w roku 1901, gdyż zaczął się ukrywać. W latach 1901–1902 był członkiem komitetu partyjnego w Tyflisie i Batumi, na drugim zjeździe SDPRR (1903) wszedł do frakcji bolszewików. Uczestniczył w wydarzeniach (rewolucji) 1905 roku. Był delegatem I konferencji SDPRR w Tammerfors (nazwa szwedzka, po fińsku Tampere) oraz IV i V zjazdu (1906 i 1907 rok), w latach 1907-1908 – członkiem bakińskiego komitetu partii. Na plenum KC SDPRR, po VI Praskiej Wszechrosyjskiej Konferencji (1912 rok), z inicjatywy Lenina[5], został zapisany do KC i Rosyjskiego Biura KC.
Znanym i nawet oficjalnie nieukrywanym elementem jego działalności partyjnej na Zakaukaziu było organizowanie i kierowanie tzw. rewolucyjnymi ekspropriacjami (eksami), czyli zbrojnymi napadami na banki, konwoje pocztowe i pociągi w celu zdobycia środków finansowych na działalność partyjną – zgodnie ze znaną leninowsko-marksistowską dewizą „grab zagrabione”. W działaniach tych Stalina wspomagał czynny wykonawca Siemion Ter-Petrosjan ps. Kamo. Różne źródła podają pięć znanych akcji w okresie 1905-1907 r. – na Kodżorskiej linii kolejowej pod Tyflisem (8 tys. rubli), w Kutaisi (15 tys.), w Kwirili (201 tys.), w Duszecie (315 tys. z miejskiej kasy) oraz najbardziej znana akcja napadu na powóz pocztowy na placu Erywańskim w centrum Tyflisu 13 czerwca 1907 roku, kiedy to po rzuceniu siedmiu bomb, zabiciu trzech ochroniarzy i zranieniu ok. 50. przypadkowych przechodniów (wg zapisu z miejskiej gazety Kaukaz) zrabowano 250 tysięcy rubli.
Podczas nielegalnej działalności partyjnej używał wielu pseudonimów konspiracyjnych, jak Soso (imię z czasów dzieciństwa), Koba (w gruzińskim folklorze znana jest pod takim imieniem postać rozbójnika – w rodzaju Robin Hooda lub Janosika), Iwanowicz, Dawid, Niżeradze, Cziżikow. Wielokrotnie był aresztowany i karany administracyjnie, m. in. na zsyłkę na Syberię (długi czas przebywał w Kraju Turuchańskim). Wielokrotnie ze zsyłek uciekał.
Po rewolucji lutowej w 1917 roku wrócił do Piotrogrodu (poprzednio i obecnie Sankt Petersburg) i do czasu powrotu Lenina kierował KC i komitetem piotrogrodzkim partii bolszewików. Był też członkiem kolegium redakcyjnego gazety Prawda i innych pism bolszewików, np. petersburskiej "Zwiezdy". Brał udział w rewolucji październikowej (początkowo zwanej w Rosji przewrotem październikowym), po czym został ludowym komisarzem ds. narodowości. W czasie wojny domowej był nadzwyczajnym pełnomocnikiem WCKW (Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego) ds. zaopatrzenia w ziarno z północnego Kaukazu, działał w różnych rolach w kluczowych rejonach walk – pod Carycynem (obecnie Wołgograd), Permem oraz Lwowem i Zamościem.
Po śmierci Swierdłowa (1919) przejął szereg obowiązków związanych ze sprawami personalnymi, co stało się źródłem jego potęgi.
W 1922 roku utworzono dla niego urząd sekretarza generalnego Wszechrosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) - (RKP(b)), później (od 1925) Wszechzwiązkowej Partii Komunistycznej (bolszewików) - (WKP(b)) i wreszcie (od 1952) Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR).
Ponadto w latach 1941-53 pełnił urząd przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych (od 1946 Rady Ministrów) ZSRR. Początkowo swoją władzę opierał na zaufaniu Lenina, w miarę pogłębiania się choroby wodza ujawnił talent mistrza intryg partyjnych. Początkowo sprzymierzony z Grigorijem Zinowjewem i Lwem Kamieniewem (1924-26) przeciwko Lwowi Trockiemu, postrzeganemu jako następca Lenina. Po odsunięciu Trockiego pozbył się tych dwóch przejściowych sprzymierzeńców w sojuszu z Bucharinem, Rykowem i Tomskim (1926-29). W końcu pozbył się ich także, stawiając na działaczy partyjnych pozbawionych własnego zdania, autorytetu i ślepo aprobujących wszystkie posunięcia wodza.
W 1929 z polecenia Stalina rozpoczęto walkę z religią, poprzez utworzenie organizacji propagującej ateizm, Związku Wojujących Bezbożników. Kampania wymierzona była głównie przeciwko cerkwi prawosławnej, a także innym wyznaniom. Nowa ateistyczna organizacja była głównym wykonawcą w następnych kilkunastu latach, planowego niszczenia obiektów sakralnych, cmentarzy, przedmiotów kultu religijnego a także przekazywaniem służbom bezpieczeństwa ZSRR list księży przeznaczonych do wymordowania. Jeszcze pod koniec 1929 nakazano konfiskatę dzwonów kościelnych, a do 1930 wszystkim popom prawosławnym podniesiono podatki o 1 000 procent, pozbawiono praw obywatelskich (co spowodowało utratę praw do świadczeń medycznych i pomocy żywnościowej). W następnych latach większość z nich aresztowano, wypędzono lub zesłano do obozów. Do 1 marca 1930 zburzono 6 715[6] cerkwi prawosławnych i ok. 9 500[7] meczetów. W 1936 liczba duchownych w ZSRR zmniejszyła się o ok. 85 procent (pozostało zaledwie 15 procent czyli ok. 17 800 duchownych) w stosunku do liczby z 1914 roku, i o 75 procent w stosunku do roku 1928.
Jego władza w 1934 stała się na tyle absolutna, że nikt nie odważał się na krytykę jakichkolwiek posunięć władz, co jednak tym bardziej czyniło go podejrzliwym wobec współpracowników. Stalin przejął i rozwinął po rządach Lenina bezwzględną policję polityczną ("Czeka") oraz zalążek systemu obozów koncentracyjnych GUŁag (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym począwszy od 1933 przebywało na stałe 10 milionów więźniów[8]. Skrytobójcze morderstwo popularnego działacza Siergieja Kirowa, uważanego za potencjalnego następcę Stalina i największego jego rywala w walce o władzę w partii komunistycznej (z tego powodu część historyków twierdzi iż Kirow został zamordowany z polecenia Stalina[9], chociaż brak na to jednoznacznych dowodów) było sygnałem do tzw. Wielkiej Czystki (1934-39) w trakcie której dokonano po sterowanych procesach sądowych wymordowania większości starych rewolucjonistów, działaczy partyjnych, a także oficerów Armii Czerwonej i różnych niewygodnych wodzowi osób. Czystka w Armii dotknęła ponad 30 000 oficerów (ok. 50% kadry dowódczej, w tym 80% generałów i pułkowników)[8].
Stalin zorganizował także intrygę która posłużyła do zamordowania marszałka Michaiła Tuchaczewskiego[8] - w 1936 przekonał nazistów do sfabrykowania dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim a hitlerowską generalicją. Materiały spreparowało Gestapo, a do ZSRR dostarczył je sowiecki podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generał Nikołaj Skoblin. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie i zamordowano 12 czerwca. Stalin, za pomocą całkowicie mu posłusznego szefa NKWD, Nikołaja Jeżowa, dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych - osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Podpis Stalina figuruje na ponad 400 listach[8] tylko z lat 1937-1939, zawierających nazwiska 44 000[8] ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii komunistycznej którą rozpoczął Stalin, do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona[8] szeregowych członków partii, w niektórych rejonach kraju likwidowano wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. zjazd partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror obejmował jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli ZSRR - w 1989 eksperci rosyjskiego Centrum Praw Człowieka Memoriał odkopali w pobliżu Czelabińska na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000[10] ludzkich szkieletów.
Najbardziej krwawym przejawem działań Stalina była kolektywizacja (1929-34), czyli przymusowe zapędzenie chłopów do tzw. kołchozów, będących czymś pośrednim między spółdzielniami produkcyjnymi a komunami rolnymi. W wyniku przymusowej kolektywizacji przeprowadzonej na początku lat 30. zesłano do łagrów ponad 2 miliony chłopów, z czego tylko od lutego 1930 do grudnia 1931 ponad 1,8 miliona - kilkaset tysięcy zmarło w obozach, a kulminacją wymierzonej przeciwko chłopom akcji stał się wielki głód na Ukrainie który spowodował śmierć co najmniej od 6[6] do 7 milionów [11][10] ludzi (niektóre szacunki podają liczbę nawet 10-15 milionów ludzi). Kolektywizacja łączyła się z eksterminacją zamożniejszych chłopów, przez stalinowską propagandę określanych mianem "kułaków" (według planów Stalina miało to być 10% mieszkańców wsi) oraz głodem spowodowanym przymusowymi rekwizycjami produkcji rolnej - o ile przed 1930 chłopi oddawali ok 15-20% produkcji, resztę przeznaczając na zasiewy, już w 1930 dostali nakaz oddawania 35% produkcji a w rok później ponad 45% - spowodowało to katastrofalne załamanie cyklu produkcyjnego. Zagrożeni widmem głodu, chłopi zaczęli ukrywać zboże, zarzynali żywy inwentarz, aby móc przeżyć - wtedy wprowadzono tzw. "brygady szturmowe" które siłą rekwirowały znalezione produkty rolne oraz zastosowano drakońskie prawo, zezwalające na skazywanie na 10 lat łagru lub karę śmierci w przypadku "roztrwonienia lub kradzieży socjalistycznej własności". Na mocy tych postanowień od 1932 do 1933 aresztowano 125 tys. ludzi z czego 5 400[6] skazano na karę śmierci. Klęska głodu na Ukrainie i Kaukazie spowodowała także liczne przypadki ludożerstwa[12][13] wśród zdesperowanej ludności wsi. Ubocznymi, pożądanymi przez władze skutkami kolektywizacji był wzrost potęgi władzy, potok wywłaszczonych chłopów do pracy przymusowej oraz dobrowolnej w przemyśle, stłumienie dążeń narodowych na Ukrainie. Ocenia się iż łącznie w latach 1929-1938 ofiarami kolektywizacji padło ok. 15[10] mln ludzi, zarówno na skutek deportacji, głodu lub masowych egzekucji. Społeczeństwu uzasadniono te ofiary stworzeniem mitu o wyimaginowanym wrogu społecznym, określanym propagandowo jako "chłop z zaciśniętymi pięściami"[10] lub "kułak", końcowym efektem kolektywizacji był zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%[10].
Stalin dbał o własny wizerunek w społeczeństwie, przedstawiając siebie jako spadkobiercę Lenina, chociaż ten wyraźnie ostrzegał przed nim[14] w tzw. testamencie Lenina i radził aby go odsunąć[10][15] gdy jeszcze sprawował władzę. Zlecając służbie bezpieczeństwa wykrywanie nieistniejących spisków kontrrewolucyjnych podsycał w społeczeństwie atmosferę ciągłego zagrożenia i niepewności. Jednocześnie kreował się na wodza narodu, co objawiało się ogromnym wpływem na życie społeczne i kulturalne, już w latach 1924-1925 polecił zmianę nazw miejscowości Juzowka, Nowokuźnieck i Carycyn na Stalino, Stalinskij i Stalingrad. Od roku 1929 rozpoczął się faktycznie okres totalitarnego kultu jednostki - miejscowościom w ZSRR zaczęto zmieniać nazwy np. Stalinabad, Stalin-Auł, Staliniri, Stalinissi, Stalino, Stalinogorsk, Stalińsk, Szczyt Stalina [8] itd. Imię Stalina nosiły zakłady pracy, np. fabryka samochodów w Moskwie i Zakłady Artyleryjskie w Gorki otrzymały nazwę Zawod imieni Stalina, czyli ZiS. Artyści zaczęli tworzyć wiersze i różne pochlebne określenia dotyczące przywódcy, np. "lokomotywa historii"[16],"słońce narodów"[16], "bolszewik z granitu", "człowiek ze stali", "spiżowy leninista" czy "uniwersalny geniusz"[8]. Nie będąc znacznie wyższym od otoczenia (miał według protokołu sekcji zwłok 167 cm wzrostu[17]), kazał się portretować wysokim i silnym. Są dane o tym, że portreciści, którzy z różnych względów nie sprostali tym wymaganiom, byli usuwani, a kilku z nich zabito[8].
Także artyści spoza ZSRR, o przekonaniach komunistycznych lub lewicowych, niejednokrotnie uprawiali kult jednostki - w 1953 z okazji śmierci Stalina, Pablo Picasso namalował jego wyidealizowany portret[16], został jednak niespodziewanie skrytykowany przez partię komunistyczną w ZSRR za niewystarczający realizm. Kult Stalina przybierał nieograniczone i często groteskowe formy, w miastach stawiano niezliczone pomniki przywódcy a poeci pisali wiersze ku jego czci, jeden z nich, Aleksiej Tołstoj
Spośród polskich pisarzy wyróżniła się tu Helena Bobińska (1887-1968) hagiograficznie ujętą powieścią dla młodzieży Soso. Dziecięce i szkolne lata Stalina (1953), która zrobiła wówczas krótkotrwałą karierę, wydana w przekładach w krajach komunistycznych.
Kolektywizacji, industrializacji, Wielkiej Czystce i innym kampaniom politycznym towarzyszyła natrętna, agresywna propaganda, która kreowała nowych bohaterów (Pawlik Morozow, Aleksiej Stachanow), głosiła chwałę i nieśmiertelność Lenina (Mauzoleum Lenina), samego Stalina i jego wybrańców których otoczono para-religijnym kultem (którego uczono w szkołach), wpajała ideały komunizmu a później także rosyjskiego nacjonalizmu (mesjanistyczno-pionierska rola Rosjan w rewolucji), zwalczała "przeżytki kapitalizmu" do których zaliczano przestępczość, religię, niektóre style w sztuce (konstruktywizm, jazz). Jedynym obowiązującym stylem w sztuce i twórczości artystycznej stał się socrealizm. Propaganda wkrótce stała się głównym zadaniem dziennikarzy, nauczycieli oraz artystów, którzy podlegali krytyce i prześladowaniom za poruszanie niewłaściwych tematów, lub traktowanie ich w niewłaściwy sposób. Wobec mniejszych liczebnie grup etnicznych stosowano rusyfikację.
Kult Stalina uprawiano także poza ZSRR. W latach 1949-1955 budowano pomnik Stalina w Pradze, wysadzony w 1962. W roku 1950 rumuńskie miasto Braszów zmieniło nazwę na Oraşul Stalin, czyli Miasto Stalina, którą nosiło do 1960. Także polskie miasto Katowice nosiło czasowo nazwę Stalinogród. W 1951 odsłonięto pomnik Stalina w Budapeszcie, zniszczony podczas powstania 1956. Imię Stalina nosiły liczne zakłady pracy, m.in. Cegielskiego - Zakłady Metalowe im. Józefa Stalina w Poznaniu (ZISPO). Wiele placów otrzymało nazwę Stalina.
Sukcesem Stalina było zbudowanie przed II wojną światową mocarstwa przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu gospodarka ZSRR była planowa (kolejne tzw. plany pięcioletnie opracowywał państwowy Gospłan - Państwowy Komitet Planowania) i prawie w 100% znacjonalizowana. Wbrew jednak tym ideom, kierunki polityki ekonomicznej nie były wytyczane przez społeczne zapotrzebowanie (którego w żaden sposób nie badano), ale przez potrzeby arsenału Armii Czerwonej. Uwarunkowania te sprawiły, iż rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie realizowano kosztem indywidualnej konsumpcji i ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą "pracuj więcej, jedz mniej"[10]. W celu zwiększenia wydajności pracy, rozpowszechniano zasadę "socjalistycznego współzawodnictwa pracy"[10] co w praktyce oznaczało wymuszanie na robotnikach stałego przekraczania norm i pracę ponad siły[10]. Robotników motywowano również stworzonym przez propagandę mitem Aleksieja Stachanowa, którego stawiano za wzór do naśladowania, już za życia kreując jego legendę (której rozwinięciem był także tzw. ruch stachanowski).
W latach 1928-1942, podczas rządów Stalina, wzrost gospodarczy określano na średnio 20% rocznie[10], znacznie wzrosła także produkcja kluczowych dla gospodarki i przemysłu ciężkiego surowców, w 1928 roku wyrażony procentowo poziom ich produkcji osiągnął 111 w stosunku do roku 1913, w roku 1933 wyniósł 281% a w 1938 już 658%. Największe przyrosty ilościowe osiągnęła produkcja dla przemysłu stalowego (wzrost zapotrzebowania na uzbrojenie i maszyny), a także innych surowców - węgla kamiennego, energii i artykułów chemicznych. Niemniej jednak oficjalne statystyki były fałszowane[10] w celach propagandowych - przemysł stał się przedmiotem kultu[10] w państwie radzieckim, którego wyrazem była m.in. stała Wystawa Osiągnięć Gospodarczych w Moskwie.
ZSRR był traktowany w latach 30. jako sojusznik państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunek nazizmu do komunizmu (jak się wydaje wyłącznie z powodu żydowskiego pochodzenia części działaczy ale też internacjonalizm). Tymczasem Stalin sympatyzował z Hitlerem[potrzebne źródło] i łatwo doszedł z nim do porozumienia o podziale Europy Wschodniej (pakt Ribbentrop-Mołotow). W jego wyniku Stalin rozciągnął swoją władzę na wschodnie tereny ówczesnej Polski, a także Łotwę, Litwę, Estonię, Rumunię (Besarabia, Bukowina), które zostały poddane kolektywizacji i masowemu terrorowi. Niepodległość obroniła natomiast Finlandia. Stalin ściśle przestrzegał zobowiązań sojuszu z Niemcami, od 1939 dostarczając Niemcom surowców strategicznych i zaopatrzenia[5] do prowadzenia wojny na zachodzie Europy (kampania francuska 1940), przekazując także stronie niemieckiej osoby niepożądane na terenie ZSRR (m. in. niektórych działaczy komunistycznych)[5]. Od maja 1941 Stalin został przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych ZSRR.
Stalin prowadził w okresie II wojny światowej aktywną politykę zmierzającą do poszerzenia komunistycznej strefy wpływów. Działania te rozpoczęte zostały poprzez zawarcie sojuszu wojskowego z Niemcami w Rapallo oraz paktu Ribbentrop-Mołotow, na mocy którego w dniu 17 września 1939, ZSRR bez wypowiedzenia wojny zaatakował wschodnie terytoria Rzeczypospolitej, co spowodowało w dalszej konsekwencji represje wobec ludności polskiej oraz w mniejszym stopniu w stosunku do innych narodowości. Działania militarne obejmowały także, wojnę z Finlandią w okresie listopad 1939 - marzec 1940 roku, oraz zajęcie państw nadbałtyckich w 1940 roku. Wynikiem tych działań było m.in. uwięzienie kilkunastu tysięcy polskich oficerów, zamordowanych w ramach tzw. zbrodni katyńskiej na podstawie decyzji zaakceptowanej przez Stalina.
Przygotowania do wojny z Niemcami przyniosły zajęcie przez ZSRR Besarabii w 1940 roku. Spowodowała ona zdaniem niektórych historyków przyspieszenie decyzji Hitlera o ataku na Związek Radziecki (22 czerwca 1941 roku). Wojna z Niemcami (1941-1945) początkowo przyniosła druzgocące porażki, które zagroziły samemu istnieniu ZSRR i rządom Stalina, który będąc pewnym iż Niemcy nie zaatakują ZSRR przeżył psychiczne załamanie[5]. Pod presją sytuacji wojennej dokonano przesunięcia akcentów w polityce wewnętrznej, ideologii i propagandzie, przejściowo zastąpiono komunizm hasłami narodowymi, częściowo odbudowano zniszczoną Cerkiew i rozwiązano Związek Wojujących Bezbożników, porzucono hasła internacjonalizmu na rzecz wielkości Rosji. Popełniane przez Stalina błędy militarne, kompensowane były determinacją społeczeństwa, umiejętnościami dowódców sowieckich a także dużej pomocy amerykańskiej w sprzęcie wojskowym, odbywającej się w ramach Lend Lease Act[5]. Stalin jednak nie zaniedbał terroru: wprowadzono faktyczną karę śmierci za oddanie się do niewoli, oddziały zaporowe strzelały do żołnierzy wycofujących się z pola walki, deportowano też całe narody (Czeczenów, Kałmuków, Tatarów Krymskich, Niemców nadwołżańskich). Napaść wojsk niemieckich na ZSRR spowodowała z konieczności sojusz z Wielką Brytanią i USA.
Stalin spotkał się kilkakrotnie z premierem Wielkiej Brytanii Winstonem Churchillem i prezydentami USA Franklinem Delano Rooseveltem i Harrym Trumanem (konferencja teherańska, konferencja jałtańska, konferencja poczdamska) deklarując przywiązanie do demokracji i wolę współdziałania po wojnie w zamian za realne ustępstwa partnerów. Po wojnie zerwał jednak umowy, narzucając dominację ekonomiczną, ideologiczną, i polityczną ZSRR krajom Europy Wschodniej, "wyzwolonym" przez Armię Czerwoną. Działania te dotyczyły w głównej mierze Polski, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii i Bułgarii, w konsekwencji przyspieszając ich sowietyzację. W przypadku Polski, Stalin ingerował w treść konstytucji PRL z 1952, osobiście wprowadzając do niej szereg zmian i uzupełnień[5]. Pomoc jaką udzielił partyzantce komunistycznej pomogła także ustanowić komunistyczne reżimy Josipa Broz Tito w Jugosławii, Mao Tse Tunga w Chinach. Jego polityka doprowadziła do konfliktu z Jugosławią, która w 1948 wypowiedziała posłuszeństwo Stalinowi, zrywając związki z ZSRR.
Powojenny czas panowania poświęcił odbudowie poważnie zniszczonej przez wojnę gospodarki w celu przygotowania się do nowej – jak wierzył – nieuniknionej wojny z państwami zachodnimi. Dzięki szpiegostwu, ale i rozwojowi nauki w ZSRR uzbroił swoje państwo w broń atomową, zainspirował wybuch wojny koreańskiej. W kraju kontynuował terror i wykorzystanie siły niewolniczej więźniów politycznych do monstrualnych projektów gospodarczych (zalesianie pustyń, przekopywanie kanałów, kolej arktyczna). Stalin aprobował także pseudonaukową działalność Trofima Łysenki, który m.in. za pomocą sfałszowanych badań naukowych zdołał przekonać komunistów do swoich idei - w 1948 WKP(b) specjalnym dekretem odrzuciło uznawane na całym świecie zasady genetyki Mendla, uznając za oficjalną naukę państwa radzieckiego łysenkizm. Decyzja ta jak i państwowo aprobowana działalność Łysenki miała negatywny i długotrwały wpływ na rozwój biologii i rolnictwa w ZSRR, przyczyniła się do głodu milionów ludzi i do katastrofalnego stanu radzieckiej produkcji rolniczej - ocenia się iż w 1953, w chwili gdy umarł Józef Stalin, ilość produkowanego mięsa i warzyw w całym ZSRR była niższa niż za cara Mikołaja II[19].
Stalin próbował zastraszyć także najbliższych pracowników aresztowaniami żon i synów, rozstrzeliwaniami braci, podejrzeniami o szpiegostwo. Jego podejrzenia koncentrować się zaczęły wokół Żydów, których podejrzewał o współdziałanie z wywiadem amerykańskim. Na tym tle doszło do zamordowania dnia 12 stycznia 1948, z polecenia Stalina[20], Solomona Michoelsa - przewodniczącego najsilniejszej organizacji skupiającej komunistycznych działaczy żydowskich, Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego (JAFK). 20 listopada 1948 decyzją KC KPZR rozwiązano JAFK, a jego czołowi działacze zostali aresztowani - część z nich została stracona, reszta otrzymała wyroki długoletniego więzienia lub zesłania do łagrów. 12 sierpnia 1952, z polecenia Stalina, zamordowano w podziemiach więzienia NKWD w Moskwie, Łubianki, 13 pisarzy żydowskich tworzących w języku jidysz, wcześniej oskarżonych w pokazowym procesie o "żydowski nacjonalizm" - w opinii historyków zajmujących się tym okresem historii ZSRR, był to typowy mord sądowy[20] ery stalinizmu.
Antysemicki charakter miała walka z tzw. kosmopolityzmem, który sprowadzono do demaskowania i usuwania z pracy Żydów, a w końcu sprawa lekarzy kremlowskich - głównie żydowskiego pochodzenia - których oskarżano o celowe niewłaściwe leczenie i uśmiercanie w ten sposób działaczy partyjnych. Prawdopodobnie tłem tego urojenia było pogarszające się zdrowie wodza, które mogło być przyczyną jego śmierci.
Zgodnie z oficjalnym komunikatem Józef Stalin zmarł 5 marca 1953 r. na wylew krwi do mózgu. Istnieją jednak także istotne poszlaki, że Stalin został zamordowany kilka dni wcześniej za wiedzą lub na polecenie niektórych współpracowników - wymieniane są różne nazwiska, w tym Ławrientija Berii, który później twierdził, że przyczynił się do śmierci wodza i że dzięki temu ocalił wielu partyjnych dygnitarzy, gdy Stalin w tym czasie planował kolejną czystkę w najwyższych władzach państwowych i partyjnych ZSRR.
Różne publikacje wskazują na prawdopodobieństwo zastosowania do otrucia Stalina specyfiku podobnego do warfaryny[21], zawierającego kumarynę, a także wykonania mu zastrzyku z adrenaliny[22][23][24][25][26].
Śmierć Stalina spowodowała falę histerii w propagandzie i społeczeństwie sowieckim, oraz ostatni realny paroksyzm jego kultu: podczas pogrzebu w Moskwie śmiertelnie zostało poturbowanych (stratowanych) w nieprzebranych tłumach wiele setek (są też dane mówiące o tysiącach) osób, powstało (także w Polsce) mnóstwo utworów żałobnych, Katowice zmieniły nazwę na Stalinogród. Ciało Stalina zmumifikowano i umieszczono w mauzoleum Lenina na placu Czerwonym. W 1961 ciało zostało usunięte i spopielone, a jego prochy umieszczone pod murem Kremla, za mauzoleum, obok grobów kilku szczególnie czczonych działaczy bolszewickich i komunistycznych[5]. Na tych grobach znajdują się postumenty z popiersiami zmarłych, w tym postument z popiersiem Stalina.
Tymczasem zwycięzca w walce o władzę w Moskwie Nikita Chruszczow, który za życia Stalina był posłusznym i bezwzględnym wykonawcą jego polityki, na XX Zjeździe KPZR zainspirował "destalinizację" - potępienie niektórych, najbardziej oburzających z punktu widzenia komunisty zbrodni i nadużyć. Destalinizacja wiązała się z "odwilżą": uwolnieniem milionów więźniów politycznych, procesami rehabilitacyjnymi, liberalizacją i złagodzeniem terroru. Na ostateczną destalinizację trzeba było jednak poczekać do przełomu lat 80. i 90. XX wieku, kiedy władze radzieckie, później rosyjskie, ujawniły ostatecznie rozmiary zbrodni stalinowskich (w tym zbrodni katyńskiej) i zdemontowały system społeczny, polityczny i gospodarczy, którego był architektem. Jednak od roku 2000 rozpoczęła się powolna rehabilitacja Józefa Stalina. W roku tym prezydent Rosji Władimir Putin przywrócił melodię stalinowskiego hymnu ZSRR jako oficjalnego hymnu Rosji, a następnie uznał ogromny wkład J. Stalina w zwycięstwo nad Niemcami w II wojnie światowej. Rehabilitowanie Stalina postępuje również wśród społeczeństw byłych radzieckich republik, przede wszystkim zaś w Rosji i w Gruzji.
Józefa Stalina postrzega się jako jednego z największych tyranów i ludobójców w dziejach Rosji i świata. Przypisywane jest mu spowodowanie śmierci milionów ludzi. Spotykane są też wyższe szacunki, Robert Rummel, historyk ze Stanowego Uniwersytetu Hawajskiego ocenił liczbę wymordowanych przez niego osób na co najmniej 43 miliony ludzi[27] z 62 milionów[27] unicestwionych w ZSRR w latach 1917-1987. Szacunki powyżej 100 milionów, pojawiające się u części historyków i badaczy, wydają się jednak wątpliwe, gdyż np. szeroko znana, ale też krytykowana przez część naukowców, którzy twierdzą iż podaje ona liczby ofiar komunizmu w XX wieku zawyżone niemal dwukrotnie, Czarna księga komunizmu, ocenia łączną liczbę ofiar tego systemu w skali świata na 94 miliony, z czego w ZSRR na 20 milionów, a brytyjski historyk Norman Davies ocenia liczbę śmiertelnych ofiar polityki Stalina na nie mniej niż 50 milionów ludzi[10].
Współcześnie przypuszcza się, że miał paranoidalny[28] stosunek do własnej osoby, możliwe, że był dotknięty psychopatią. Zdaniem psychiatry i psychologa Jerrolda M. Posta, oraz politologa Roberta S. Robbinsa, którzy jako pierwsi podjęli próbę wyjaśnienia zachowań Stalina w tych kategoriach,[28] żył on w urojonym świecie spisków i posiadał wszelkie cechy paranoika, np. podejrzliwość, ksobność (odnoszenie wszystkich zdarzeń do siebie), manię wielkości, wrogość, oraz myślenie urojone[28]. Wiedząc, że jest zły i okrutny, Stalin za pomocą projekcji mógł te cechy rzutować na innych, otaczających go ludzi, co pozwalało mu zachować spokój ducha[28].
Stalin był dwukrotnie żonaty. Jego pierwsza żona, Jekaterina Swanidze, zmarła po czterech latach małżeństwa w 1907 roku po ciężkiej chorobie – dostępne źródła różnią się w jej określeniu, i tak wymieniane jest zapalenie płuc, gruźlica i tyfus. Według części badaczy miał być to podobno ogromny cios dla Stalina, który w chwili śmierci żony miał utracić wszelkie uczucia do innych ludzi. Ze związku tego urodził się syn, Jakow Dżugaszwili, z którym stosunki nie układały się dobrze – po napaści Niemiec na ZSRR w 1941 Jakow dostał się do niewoli niemieckiej, a Stalin odmówił zamiany własnego syna na feldmarszałka Friedricha von Paulusa który został pojmany przez Rosjan po bitwie pod Stalingradem. Stalin miał wtedy podobno cynicznie stwierdzić iż "porucznik nie jest wart generała". Jakow popełnił samobójstwo w niemieckim obozie jenieckim w 1943, choć bardziej prawdopodobne jest, iż został zamordowany przez Niemców gdy stał się już nieużyteczny.
Drugą żoną Stalina została w 1919 Nadieżda Alliłujewa, związek ten nie był jednak udany – Stalin pogardzał żoną i wielokrotnie poniżał ją w obecności swoich współpracowników. Nadieżda Alliłujewa popełniła samobójstwo w 1932, choć niektórzy historycy skłaniają się ku wersji iż została zamordowana z polecenia męża lub, że Stalin celowo doprowadził ją do tak desperackiego czynu. Ich dwoje dzieci, Wasyl (urodzony w 1921) i Swietłana (urodzona w 1926), rzadko widywały się z ojcem, który odnosił się do nich z rezerwą nie okazując szczególnych uczuć, poza Swietłaną, którą według licznych relacji bardzo kochał i otaczał szczególnym przywiązaniem i opieką[3] Swietłana w 1967 wyjechała z ZSRR do krajów zachodnich. Wasyl służył w Armii Radzieckiej jako generał porucznik (generał lejtnant) wojsk lotniczych, po śmierci Stalina został aresztowany i zwolniony z wojska, a w pokazowym procesie skazany na 8 lat więzienia. W 1960 na fali odwilży politycznej został zwolniony, jednak niedługo potem popadł w alkoholizm i zmarł śmiercią naturalną w 1962 – ciągle jednak jest to przez część historyków kwestionowane.
Jak dotąd nieudowodniony jest związek Stalina z domniemaną 3 żoną, którą miała być Róża Kaganowicz (przypuszczalnie siostra polityka radzieckiego Łazara Kaganowicza) – hipotezę tę postawił w 1987 amerykański dziennikarz Stuart Khan w książce "Wilk Kremla". Zaprzeczyła temu jednak rodzina Kaganowicza, która twierdziła, iż nigdy nie doszło do ich spotkania, oraz że Róża Kaganowicz nie była w ogóle siostrą Łazara Kaganowicza.
Według biografa Stalina, Edwarda Radzińskiego, był on ojcem przyszłego wysokiego urzędnika radzieckiej telewizji, Konstantina Stiepanowicza Kuzakowa, z którego matką, wdową Marią Kuzakową, miał romans na zesłaniu. Stalin według tych informacji miał wiedzieć o swoim nieślubnym synu i, kiedy sprawował władzę, osobiście ochronił go przed czystką. Wersję o ojcostwie Stalina potwierdzali m.in. sam Kuzakow, córka Stalina Swietłana.
Stalin cieszył się podobno zawsze dużym powodzeniem, nawet w latach przed dojściem do władzy. Wiaczesław Mołotow powiedział "zawsze podobał się kobietom". Niektóre hipotezy utrzymują, że druga żona, Nadieżda, popełniła samobójstwo także przez wzgląd na niewierność męża[3].
Stalin nie przywiązywał wagi do życia rodzinnego. Jedyną osobą z rodziny którą tolerował była córka Swietłana, która usługiwała mu przez długie lata na Kremlu, gdzie Stalin mieszkał jak pustelnik w jednym pokoju, w ciągu dnia śpiąc a w nocy pracując ze swoimi współpracownikami. Ciągle oglądał nieme filmy i słuchał płyt gramofonowych, dla odpoczynku wyjeżdżając na podmoskiewską daczę. Rzadko też występował publicznie i wygłaszał przemówienia. Co roku wyjeżdżał do Gruzji, skąd pochodził. Ponieważ panicznie bał się zamachu na swoje życie, w podróżach tych brało udział 5 identycznych pociągów; w 4 z nich znajdował się sobowtór Stalina[10]. Stalin nigdy nie nauczył się żadnego obcego języka, odnosił jednak sukcesy na polu dyplomatycznym, choć odbywało się to kosztem ogromnych ofiar ludzkich.
1. Pseudonim ten został zaczerpnięty z opowiadania Aleksandra Kazbegi pt. Ojcobójca, w której kaukaski rozbójnik (abrek) Koba walczy z władzą i pomaga gnębionej ludności.
2. Data urodzin Stalina nie jest jednoznaczna. Choć są dane o jego urodzinach w roku 1870, to tak jak m.in. historyk Edward Radziński, za rzeczywistą uznaje się – na podstawie zapisów w księdze parafialnej Uspieńskiego soboru (katedry Zaśnięcia) – datę 18 grudnia (6 grudnia) 1878 roku. Taka sama data znajduje się na jego świadectwie ukończenia szkoły, w obszernym dossier policji carskiej, nakazie aresztowania z 18 kwietnia 1902 roku (z podanym wiekiem 23 lata), a także we wszystkich zachowanych przedrewolucyjnych dokumentach. Stalin podał tę datę we własnoręcznym życiorysie napisanym na początku lat 20. XX wieku. Natomiast po roku 1922 bez wyjaśnienia zaczęto podawać oficjalnie datę 21 grudnia 1879 roku, i od tego momentu dzień ten świętowano jako jego urodziny.
3. 3,0 3,1 3,2 Dzień urodzin, który zniknął bez śladu. W: Edward Radziński: Stalin. Warszawa: Wydawnictwo Magnum, 1996. ISBN 83-85852-22-0.
4. Czerniawskij G., Kiedy faktycznie urodził się Stalin i dlaczego jest to ważne, dostępne w Internecie, dostęp 2007-03-20, 23:11, (ru)
5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Wydawnictwo Bellona, 2007, ss. 322-323 (tom 2). ISBN 978-83-01-15175-1.
6. 6,0 6,1 6,2 Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999, ss. 158, 162, 170. ISBN 83-7180-326-5.
7. "1 kwietnia 1936 działało 4830 meczetów (32% działających przed rewolucją)": Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin, "Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania" Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, ISBN 83-7180-326-5 s. 163
8. 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 8,8 Paul Johnson: Historia świata od roku 1917 do lat 90.. Londyn: Puls Publications Ltd., 1992, ss. 356, 363, 370, 403-405. ISBN 0-907587-79-8.
9. "...sukces czystki w SA [przeprowadzonej przez Hitlera w czerwcu 1934] był dla Stalina inspiracją do rozprawienia się z przeciwnikami politycznymi, i to w genialny sposób: mordując Kirowa i posługując się tą zbrodnią jako argumentem usprawiedliwiającym uderzenie we wszystkich swoich wrogów": Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90.", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-907587-79-8, s. 399
10. 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 Norman Davies: Europa. Rozprawa historyka z historią. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, ss. 1017-1026. ISBN 83-7006-883-9.
11. Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, KGB, tłumaczył Rafał Brzeski, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997, ISBN 83-11-08667-2, s. 120
12. Raporty OGPU jak i relacje dyplomatów włoskich z Charkowa; Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin "Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania" Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, ISBN 83-7180-326-5 s. 121
13. " (...) Natomiast na terytorium Ukrainy OGPU ścigało kanibali. Kanibalizm, ten najbardziej przerażający skutek głodu, stał się w tych tragicznych miesiącach powszechny": Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, KGB, tłumaczył Rafał Brzeski, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997, ISBN 83-11-08667-2, s. 121
14. Fragment tzw. testamentu Lenina, uzupełnienie tzw. "Listu do zjazdu" z 24 grudnia 1922: "Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do zniesienia w naszym środowisku i w stosunkach między nami, komunistami, staje się nie do zniesienia na stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka, który niezależnie od wszystkich innych względów miałby tę przewagę nad tow. Stalinem, że charakteryzowałby się większą tolerancyjnością, większą lojalnością, większą uprzejmością, bardziej życzliwym stosunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym usposobieniem itd. Okoliczność ta może się wydać nic nie znaczącą drobnostką. Myślę jednak, że z punktu widzenia zabezpieczenia przed rozłamem oraz tego, co napisałem wyżej o wzajemnym stosunku Stalina i Trockiego, nie jest to drobnostka, albo jest to taka drobnostka, która może nabrać decydującego znaczenia" - Włodzimierz Iljicz Lenin, Dzieła Wszystkie, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1989, tom 45 s. 337-349, ISBN 83-05-12006-6
15. Fragment tzw. testamentu Lenina, uzupełnienie tzw. "Listu do zjazdu" z 24 grudnia 1922: "(...) Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka...": Włodzimierz Iljicz Lenin, Dzieła Wszystkie, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1989, tom 45 s. 337-349, ISBN 83-05-12006-6,
16. 16,0 16,1 16,2 Wojciech Wasiutyński: Słownik polityczny. Nowy Jork: The Roman Dmowski Institute of America Inc., 1980, s. 81.
17. Maksim Mironow, Mieżdu proszłym i buduszczim, Trud, nr 40, 3 marca 2003 r., dostępne w Internecie, dostęp 2007-08-16, 15:20 Pomimo tego w literaturze oraz w Internecie spotyka się dane o wzroście Stalina od 155 do 175 cm.
18. Cytat według: Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s.1021 (przekład Elżbieta Tabakowska)
19. James D.Watson, Andrew Berry DNA - Tajemnica życia, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2005, ISBN 83-7414-007-0, s. 376
20. 20,0 20,1 Arno Lustiger: Czerwona Księga. Stalin i Żydzi. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2004, ss. 254 i 319. ISBN 83-7414-028-3.
21. Jonathan Brent, Vladimir Naumov, Stalin's Last Crime: The Plot Against the Jewish Doctors, 1948–1953, HarperCollins, 2003. ISBN 0-06-019524-X.
22. Николай Добрюха, Как убивали Сталина, Аргументы и факты, nr 51, 21 grudnia 2005 r. dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12
23. Николай Добрюха, Как убивали Сталина, Аргументы и факты, nr 52, 28 grudnia 2005 r. dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12
24. Николай Добрюха, Как убивали Сталина, Комсомольская правда, 18 grudnia 2007 r. dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12 (w tej publikacji nie ma wzmianki o wcześniejszym ukazaniu się tego materiału w "Argumentach i faktach")
25. Николай Добрюха, Как убивали Сталина, Комсомольская правда, 19 grudnia 2007 r. dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12 (jw.)
26. Николай Добрюха, Сталина все-таки отравили?, Комсомольская правда, 21 grudnia 2007 r. dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12
27. 27,0 27,1 Robert Rummel: Lethal Politics. Soviet Genocide and Mass Murder Since 1917. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers, 1990.
28. 28,0 28,1 28,2 28,3 Łukasz Dominiak: Diabeł na Sołowkach, czyli śmierć wrogom ludu. Dialogi Polityczne (nr 1/03) - pismo naukowe Wydziału Humanistycznego UMK, 2003. "O ile na początku politycznej kariery Stalina jego paranoiczna osobowość pasowała do wymogów narzucanych przez rolę przywódcy, o tyle z upływem lat paranoja się pogłębiała. Kiedy tuż przez śmiercią w 1953 roku (...) był już stanie klinicznej paranoi".
29. The Nomination Database for the Nobel Peace Prize, 1901-1955.
30. Robert Kurz: Kim jest "Wielki Brat"?. Le Monde diplomatique (nr 05/07/06) - miesięcznik społeczno-polityczny, 2006.
